Één met Hem zijn

Christus gelijkvormig worden

‘Omwille van Hem heb ik alles prijsgegeven; ik heb alles als afval weggegooid. Ik wilde Christus winnen en één met Hem zijn – niet door mijn eigen rechtvaardigheid omdat ik de wet naleef, maar door die van God, de rechtvaardigheid die er is door het geloof in Christus.’

Filippenzen 3:8-9

Parallelle biografie

Paulus’ beschrijving van zijn eigen biografie in Filippenzen 3 is duidelijk bedoeld als een spiegel van het lied van de vernederde en verhoogde Christus uit Filippenzen 2. Net als zijn Heer deed Paulus afstand van de hoge status die hij bezat en geeft hij die prijs. Paulus’ leven illustreert hoe je leven onherroepelijk getransformeerd wordt door verbonden te zijn met de Here Jezus. In de (Griekse) woordkeus van Paulus zit een groot aantal parallellen tussen zijn eigen biografie en die van Jezus Christus, waaronder “opdat ik Christus mag winnen, en in Hem gevonden word…” (3:9, HSV); een parallel van “En in gedaante als een mens bevonden” (2:8). Paulus’ hoop én ervaring is: gelijkvormig worden aan het Christus-patroon van zelfontlediging-dood-verheerlijking.

Christus als prototype

Participatie-theologie benadrukt dus dat ‘in Christus zijn’ betekent dat het traject van Jezus’ eigen verhaal (van vernedering naar verhoging) tegelijk het fundamentele verhaal is voor elke gelovige.

Christus’ kruisvormige biografie is het prototype voor Paulus, maar de apostel houdt het ook alle gemeenten voor als norm. Voor Paulus betekent het kruisvormige leven in-Christus dat je als christen een (in de woorden van Michael Gorman) levende exegese bent van dit verhaal van Jezus Christus, een nieuwe uitvoering van het oorspronkelijke drama van verheerlijking na vernedering; vernedering als het vrijwillig afstand doen van rechten en zelfzuchtig gewin om te dienen en te gehoorzamen. Wat Paulus’ boodschap was voor de eerste gemeenten, was niet alleen maar dat ze moesten geloven in het evangelie dat hij verkondigde, maar dat ze het zouden belichamen. Eén zijn met Christus betekent dat je Zijn verlossing ontvangt, én daarvan een belichaming wordt met het oog op de verlossing van anderen.

Paulus’ bekende woorden uit Galaten 2:19-20 waarmee ik deel 1 afsloot, worden door Gorman dan ook geparafraseerd als: “Het is niet langer ik (wij) die ons eigen leven leven, maar het is Gods gekruisigde en opgestane Messias die in mij (in ons) leeft door zijn Geest, en ons kracht geeft om Zijn trouw en liefde te belichamen.”

Rechtvaar­diging of participatie?

In Filippenzen 3:1-11 komen verschillende kernthema’s van Paulus bijeen: rechtvaardigheid, eenheid met Christus en lijden. Er is veel discussie over de verhouding van die verschillende thema’s bij Paulus. De rechtvaardigheid (dikaiosyne) die de gelovige in Christus ontvangt wordt sinds Luther vaak zo gelezen dat de Here God ons in Christus (alleen maar) juridisch rechtvaardig verklaart. Volgens dit traditioneel-Lutherse perspectief wordt Gods rechtvaardigheid voornamelijk begrepen in forensische of transactionele termen. Het gaat dan om Gods geschenk door Christus’ dood en opstanding die gelovigen een juiste positie of juiste relatie met Hem geeft. Een positie die ze zelf niet konden verdienen. Maar als dit de enige kern is die we ontlenen aan Filippenzen 3, dan ontgaat ons iets wezenlijks. Als rechtvaardiging alleen een geschenk is dat we ontvangen op onze ‘geestelijke bankrekening’, dan is het gevaar dat we onveranderde mensen blijven. Dan betekent het geloof niet veel meer dan een ticket naar de hemel. Die versmalling van een geloof wat buiten jezelf om gaat is een reëel gevaar onder christenen vandaag. Zo hebben de reformatoren het niet bedoeld, maar belangrijker: zo doen we Paulus en het volle evangelie van Gods dikaiosyne tekort.

Gorman stelt dat Paulus’ begrip van rechtvaardiging veel meer te maken heeft met participatie en transformatie dan vaak is onderwezen door protestantse uitleggers. We kunnen rechtvaardiging door het geloof niet los zien van de levensveranderende eenheid van de gelovige met Christus.

Paulus spreekt over participatie in Gods rechtvaardigheid door geloof in Christus, door het kennen van Christus en door één met Hem te zijn. Gorman schrijft: “Paulus heeft niet twee soteriologische modellen (rechtvaardiging óf participatie), maar slechts één: rechtvaardiging door mede-kruisiging.” Het gaat om het herstel van onze verbondsrelatie met God en anderen door onze participatie in Christus’ daad van gehoorzame liefde aan het kruis. Rechtvaardiging door het geloof is een gebeurtenis waarin de gelovige zelf ten volle participeert door met Christus mee gekruisigd te worden en met Hem mee op te staan tot nieuw leven. Rechtvaardigheid is inderdaad iets wat je met lege handen mag ontvangen, maar je wordt er zelf helemaal in meegenomen: het gaat ook om participatie en transformatie.

Wie Jezus Christus belijdt en in Hem gedoopt wordt, wordt met Hem mee gekruisigd om met Hem op te staan. En dat is geen eenmalige gebeurtenis. Wie overgeplaatst is naar Christus en in Hem leeft, zal blijvend met Hem mee-gekruisigd worden in een kruisvormig leven. Christenen die een leven leven dat onveranderd is, onbekeerd en niet vernieuwd, hebben geen besef van wat rechtvaardiging echt betekent. Rechtvaardiging wordt realiteit doordat Christus zelf, de Gekruisigde, in ons gestalte krijgt.

Plaatsbekle­ding en participatie

Dat we de verlossing in Christus vaak te veel versmallen tot het begrip ‘plaatsvervanging’, bevestigt de Nederlandse theoloog Hans Burger in zijn boek ‘Leven in Christus’ (2017). “Wat Christus doet is niet plaatsvervanging (zodat ik en mijn plek zou verdwijnen) maar plaatsbekleding: Hij neemt mijn plaats in om mij daarna mijzelf en mijn plek weer terug te geven.” Plaatsbekleding heeft volgens Burger de volgende vier ‘momenten’ in het Nieuwe Testament:

1. Substitutie: Jezus neemt op exclusieve wijze onze plaats over door onze straf en vloek te dragen.
2. Representatie: Jezus in onze plaats vertegenwoordigt ons, sluit ons in. Wat aan Hem is geschied is daarmee ook aan ons geschied. Hij deelt in Gods heerlijkheid. Wij zullen ook delen in Gods heerlijkheid. Hij is opgestaan, wij zullen ook opstaan.
3. Eenheid: Door innige verbondenheid of wederzijdse inwoning met Christus is er mystieke eenheid.
4. Participatie: Paulus spreekt over ‘Christus aandoen, aantrekken’. De Here Jezus krijgt vorm in ons leven, doordat in onze identiteit Zijn identiteit zichtbaar wordt en doordat in onze levensgeschiedenissen gebeurtenissen uit Zijn leven beslissend worden. Zo vinden we in Jezus als onze plaatsbekleder onze identiteit en onze plaats terug en worden we steeds meer aan Hem gelijk. ‘Opdat Christus in ons gestalte krijgt’ (Galaten 4:19).

Bij Luther en Calvijn (en in de Heidelbergse Catechismus) vinden we wel degelijk een sterk besef dat je als christen niet alleen maar gelooft in Christus, maar dat je in Christus bent. Dat je in Hem wordt ingelijfd. Bij de reformatoren vinden we een combinatie van de bovenstaande begrippen ‘substitutie’ en ‘representatie’ (Christus in onze plaats, buiten ons om) en ‘eenheid’ (Christus in ons).

Het vierde moment, ‘participatie in Christus’, heeft in de traditie van de Reformatie niet echt een plaats gekregen, onder andere uit vrees voor ‘werkheiligheid’. Daarmee is veel van wat Paulus ons te zeggen heeft over het hoofd gezien. Terwijl het in Filippenzen 3 zo’n hartsverlangen van Paulus blijkt te zijn: Ik wil één zijn met Hem, ik wil delen in zijn levensgeschiedenis, zodat die de mijne wordt! Het participatie-thema is nadrukkelijk aanwezig bij Paulus. Denk aan de ‘in Christus’-formule, het gedoopt worden in Christus, of de metafoor van het Lichaam van Christus. Maar ook aan wat hij schrijft over delen in het lijden van Jezus Christus.

Participatie, niet imitatie

Een belangrijk punt dat Gorman maakt, is dat we participatie niet moeten verwarren met imitatie. We hoeven de Here Jezus niet na te volgen, in de zin dat we Hem zouden moeten nadoen. Wie één is met Christus zál Hem gelijkvormig worden. Het gaat niet om mentale identificatie met de Here Jezus of om een activistisch programma. Wie in Christus is (ofwel in de Geest) en wie Christus (ofwel de Geest) in zich heeft (wederzijdse inwoning), is een nieuwe schepping en wordt door Hem veranderd tot een kruisvormig leven. De Here Jezus is daarvoor zowel het paradigm (het model) als de provider (Hij die het bewerkt).

In deel 3 zullen we ook zien hoe in Filippenzen 2 die gezindheid van Christus gestalte krijgt in de gemeente.