Theologie van het kruis

Betekenis van het kruis

Waarom moet de kerk lijden? Nadat de Here Jezus aankondigde dat Hij Zelf veel zou moeten lijden, maakte Hij duidelijk dat wie achter Hem aan wil komen dagelijks zijn kruis op zich moet nemen en Hem moet volgen (Lucas 9:22-23). Luther herontdekte de cruciale betekenis van het kruis, niet alleen voor onze rechtvaardiging maar ook voor de roeping van de kerk. Daarover gaat dit derde deel van deze blogserie.

‘Om onze zonden werd Hij doorboord, om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd Hij getuchtigd, Zijn striemen brachten ons genezing.’

Jesaja 53:5

Het verhaal gaat dat de woorden ‘In dit teken zult u overwinnen’ onder een kruisteken stonden dat keizer Constantijn aan de hemel zag, toen hij met zijn legers voor de poorten van Rome lag. En Constantijn heeft gewonnen. Door die omwenteling kwam het kruisteken terecht in de sfeer van macht en onoverwinnelijkheid. Zo trokken vele eeuwen later ook de kruisvaarders ten strijde met een kruis op hun vlag.

Voor Luthers denken en geloven was het kruis fundamenteel. Maar de betekenis ervan was voor hem tegengesteld. Geen overwinning, maar verlies. Geen macht, maar zwakte en weerloosheid. Het kruis is de kern van zijn theologie, want het is de enige bron van kennis over wie de Here God is en hoe Hij de mens redt buiten zichzelf om. Maar de consequentie van deze theologie van het kruis is ook, dat de kerk van Christus een lijdende kerk moet zijn.

Het kruis en het kennen van God

Luther (1483-1546) zet zich met zijn theologie van het kruis af tegen de dan gangbare theologie van de glorie: de Roomse kerk had niet alleen een levenskrachtige christelijke cultuur en samenleving opgebouwd met ontzagwekkende kathedralen en machtige legers, maar had ook een indrukwekkend filosofisch systeem opgebouwd, gebaseerd op de natuurlijke Godskennis. Luther keert zich tegen die zelfverheffing: God kan niet gekend worden door de menselijke rede en vermogens, maar Hij kan alleen gevonden en gekend worden, waar Hij zich openbaart, en dat is ten diepste alleen in het lijden van Christus. God is vooral te vinden in de vernedering. Het kruis van Christus, Zijn sterven waarin Gods vernedering blijkt, is het kernstuk van het christelijk geloof.

Gods openbaring is indirect en verborgen, niet door de zichtbare werken van de schepping of de menselijke goede daden, maar Hij wordt gekend door lijden en kruis. Alleen door geloof kan een mens dit vreemde werk van de verborgen God kennen, de rechtvaardiging van de goddeloze, waarvoor Hij de weg is gegaan van de nederigheid van het kruis. Gods macht wordt openbaar onder de onmacht van de Gekruisigde.

Het kruis en de rechtvaardiging

De theologie van het kruis heeft evenzeer te maken met Luthers epistemologie (wat is de basis van onze Godskennis?) als met zijn rechtvaardigingsleer (wat is de basis van onze verlossing?). Het antwoord is in beide gevallen hetzelfde: het gaat om het kruis van Jezus Christus, en niet om de inspanningen van de mens. De bevrijdende zekerheid van de verlossing werd door Luther gevonden in de belofte van het evangelie, dat het heil buiten onszelf ligt (extra nos). Hiermee verwerpt Luther de fixatie op het vermogen van mensen om het goede te doen dat in hen ligt (quod in se est). De dwaasheid van het kruis (1 Korintiërs 1:18) is dat mensen op geen enkele manier gerechtigheid kunnen verdienen, omdat die geschonken gerechtigheid van buiten ons komt.

Deze theologie van het kruis gaat terug op een centraal thema van de hele Bijbel. Ook in het Oude Testament verkiest God ‘het kleinste van alle volken’ (Deuteronomium 7:7) en heeft Hij oog voor het zwakke en gebrokene. De macht van de Here God wordt op verborgen wijze zichtbaar in het lijden van de Dienaar van de HEER (Jesaja 53). De woorden ‘Om onze zonden werd hij doorboord zijn een kerntekst in de leer van de plaatsvervangende verzoening door voldoening. Het lijden van Christus vindt plaats buiten ons, omwille van ons: ‘Zijn striemen brachten ons genezing’.

Buiten ons én in ons

Gaat de verzoening bij Luther, met zijn sterke accent op het extra nos, dan helemaal buiten de mens om? Leidt deze ‘vrolijke ruil’ van Luther, dat Christus Zijn gerechtigheid geeft in ruil voor de zonde van een zondaar, niet tot goedkope genade, zoals Bonhoeffer dat later noemde? Leidt de substitutie-leer dan alsnog tot een kerk die de glorie mag omarmen, die macht en onoverwinnelijkheid mag claimen?

Niets staat verder af van de boodschap van Luther! Inderdaad, Luther maakt met zijn theologia crucis volstrekt duidelijk dat wij onze verlossing buiten onszelf in Christus hebben te zoeken. Echter, op hetzelfde moment waarop wij in het geloof het heil buiten onszelf in Jezus Christus zoeken, woont Hij in ons. En wij kunnen alleen gerechtvaardigd worden in de gemeenschap met deze Christus ‘buiten ons’. Het extra nos vormt bij Luther niet een tegenstelling met het in nobis (in ons), het is én-én. Dat wordt volstrekt duidelijk als we zien wat Luther schrijft over het lijden van de kerk.

Het kruis en de lijdende kerk

Luther en de Protestantse gelovigen werden aanvankelijk bedreigd en vervolgd als ketters. Toch is wat Luther in de loop der jaren heeft gezegd over het lijden van de kerk beslist niet alleen te verklaren uit de context van strijd en oorlog. Voor Luther is het kruis hét criterium voor de theologie, en ook zijn ecclesiologie is gestempeld door die kern. Dezelfde theologie van het kruis binnen welk kader volstrekt duidelijk is dat wij onze rechtvaardiging buiten onszelf in Christus hebben te zoeken, motiveert Luther om te spreken van de noodzaak voor de kerk om juist deel te hebben aan Christus’ lijden.

Kenmerk van de ware kerk

Het idee dat rijkdom en succes een teken zijn van Gods gunst noemde Luther een afgod en een obstakel voor echt geloof. De drie verzoekingen van Jezus Christus vergeleek hij met de verleidingen die de kerk had ondergaan: vervolging, ketterijen en rijkdom en macht. Die laatste beproeving was volgens hem het meest schadelijk geweest voor de integriteit van de kerk. Volgens zijn oordeel begon het verval van de kerk toen de vervolgingen eindigden en welvaart, macht en prestige de voorrang kregen. Voor Luther was een van de kenmerken waaraan de ware kerk herkend kan worden het deelhebben aan het kruis van Christus. Zoals het kruis het werk van Jezus Christus kenmerkte, zo kenmerkt het ook de missie van de kerk. De ware kerk is volgens Luther onaanzienlijk: een kerk in de schaduw, bespot vanwege de dwaasheid van het evangelie. De Koning van de kerk is een knecht (Jesaja 53)! De theologie van het kruis krijgt daarmee ook een politieke lading. Vanuit de dienaarsgestalte van de Heer kan er kritiek worden uitgeoefend op elke machtsaanspraak.

Aanval van de wereld

De belangrijkste reden waarom de kerk het lijden moet aanvaarden als iets goeds en niet vermijden als een kwaad, is dat Jezus Christus Zelf heeft geleden. De verbinding van Christus en lijden is zo sterk dat Luther kan zeggen dat wie vervolging vermijdt daarmee de Here Jezus opgeeft. Waarom deelt de kerk in haat en geweld en waarom vinden christenen daarin hun eer? Het antwoord op beide vragen is: het evangelie. De kerk lijdt vervolging omdat ze het Woord van God verkondigt en vasthoudt aan ‘het evangelie alleen’ en ‘Christus alleen’. De wereld kan Gods Woord niet verdragen en moet het aanvallen. Luther kan daarom zeggen dat de aanwezigheid van vervolging een teken is van de aanwezigheid van het evangelie, en de afwezigheid van vervolging van de afwezigheid van het evangelie.

Gelijkvormig aan Christus

Vanuit dit perspectief kan Luther zelfs zeggen dat het God Zelf is die de oorzaak is van het lijden en de vervolging van de kerk. God heeft bepaald dat we niet alleen moeten geloven in de gekruisigde Christus, maar ook met Hem gekruisigd moeten worden. Het is God die de dood oplegt aan de kerk en haar het kruis van Christus oplegt. Hij wil dat de kerk lijdt zodat het volk van God kan worden geïdentificeerd als Christus toebehorend en zodat Zijn Woord wordt bekendgemaakt overeenkomstig het paradigma van het kruis. Hij wil dat christenen gelijkvormig worden aan het beeld van Christus, zodat ze lijden zoals Hij op aarde leed en verheerlijkt worden zoals Hij in de hemel verheerlijkt is.

Het kruis en wij

Deze ecclesiologie van het kruis is niet kenmerkend geworden voor de kerken die uit de Reformatie voortkwamen. Lutherse theologen hebben al snel na de Reformatie het belang van lijden in de ecclesiologie losgelaten. Ook Luther zelf kon uiteindelijk weinig tolerantie opbrengen voor andersdenkende christenen.

Toch kan zijn theologische denken over het lijden van de kerk ons stimuleren om scherp naar onszelf te kijken: volgens Luther is een kerk die bidt dat christenen verlost worden van hun vervolging en lijden, een verdachte kerk. Het is een kerk die zijn doel mist. Wat betekent dat voor ons? En ook, bij Luther vinden we én-én: de kruisweg die Christus voor ons is gegaan betekent niet dat wij van goedkope genade kunnen leven. Genade is kostbaar, “omdat ze God het leven van zijn Zoon gekost heeft, en omdat voor ons niet goedkoop kan zijn, wat voor God duur is” (Bonhoeffer). Hoe herkenbaar is dat voor ons: het risico dat we de theologie van het kruis inruilen voor een theologie van glorie?